Antičko poimanje zla i njegova personifikacija

 Od svih nebeskih bogova, Hermes je naj­bliži zemaljskom: on je simbol falističkog kamenog kulta i bog koji mrtve vodi u podzemni svet. Nosi u sebi i neka svojstva Obmanji­vača, koja do izražaja dolaze u poznatoj igri obesti i lukavosti kada Apolonu krade stado posvećeno suncu. Po ugledu na njega  a on na nogama ima krila, simbol glasnika bogova u srednjevekovnoj tradiciji i Đavola slikaju sa krilima na nogama.  Hermesov sin je Pan: rođen je kosmat, sa rogovima, jarećom bradicom i rascepljenim kopitama. I sin je, kao otac, falističko bo­žanstvo, oličenje požude koja može da bude i kreativna i destruk­tivna. Ikonografski uticaj Pana na Đavola je ogroman. Šta je u tra­diciji omogućilo da se slika Pana poveže sa slikom Satane? Srednjevekovna tradicija vrlo često govori o Đavolovoj kosmatosti, kat­kada o njegovim rogovima a katkada i o njegovim kopitama. Đavo ima moć da se pretvara u razne životinje, najčešće u jarca. Koren sličnosti je i u njegovom povezivanju sa zemaljskim božanstvima plodnosti koje su hrišćani kao demone odbacili zajedno sa drugim paganskim bogovima i od njih su strepeli zbog njihove neobuzdane naravi i seksualne pomame. Ta telesna strast, koja oduzima razum i lako vodi u krajnost, bila je duboko tuda i grčkom racionalizmu i hrišćanskom asketizmu, pa se i bog seksualnosti lako povezivao sa načelom zla, a kroz taj spoj povezivale su se zemaljska svojstva sa seksom i podzemnim svetom, što znači i sa smrću. 

            Priča o Pandori deo je duže povesti o ratu među bogovima, a na taj motiv nailazimo i u indijskom, hetitskom i persijskom mitu. Grčku verziju pričali su pesnici i filosofi u raznim oblicima, tako da je retko dosledna čak i u okviru dela jednog istog autora. U glavnim crtama, obično glasi ovako: u samom početku, iz Haosa su stvoreni Uranos, nebo, muškarac, i Nebeska Majka, sestra i žena, Gea, zemlja. Čvrsto spareni, nebo i zemlja leže eonima u zagrljaju, zagr­ljaju tako prisnom da deca što ih rađa Majka Zemlja padaju u zamku očevog tela i njime pritisnuta leže po brdima i dolinama zemlje. Gea više ne može da sluša vapaj svoje zarobljene, očajne dece i do­nosi odluku da ih oslobodi: oblikuje kremeni srp i daje ga sinu Hronosu da njime kastrira oca, prekine snošaj neba i zemlje i omo­gući njihovo razdvajanje. To razdvajanje je pravi kraj haosa i poče­tak sveta. Nekoliko kapi krvi osakaćenog Uranosa padaju na Majku Zemlju koja leži ničice i iz njih se rađaju dvanaestoro dece, šest parova Titana i Titanki (ili Titanida), Hronosova braća i sestre. Ta božanstva sačinjavaju, kasnije, nečasnu grupu starijih grčkih bogova kakvi su u Indiji bili asure a u Iranu deve. Hronos obljubi boginju Reu, koja mu rađa gomilu dece. Ali, dok je Uranos svoju decu samo zarobljavao, Hronos ili Kronos, vreme koje proždire, svoju proždire, pa Rea lukavstvom spašava Zevsa, najmlađeg i najvoljenijeg sina: umesto deteta, daje gladnom ocu poveći kamen umotan u pelene. Zevs izlazi iz skrovišta, ubija oca, pa sa braćom i sestrama kreće u borbu protiv Titana i Titanki, Hronosove braće i sestara; kada ih potuče, okuje ih lancima i baci pod zemlju, u Tar-tar. Zevs i njegovi saborci pojavljuju se kao olimpijski bogovi do­stojni ljudskog poštovanja i obožavanja, dok Titani, obično poistovećeni sa džinovima, postaju zlokobni Starci, neprijateljski raspoloženi prema bogovima. Okovani u podzemnom svetu i sve češće izjednačeni sa zlom, Titani počinju da dobijaju ovozemaljske osobine. Njihov saveznik je čudovište Tifon koga je Gea rodila zato da bi se Zevsu osvetila za ono što je učinio starijoj deci. Tifon živi pod zemljom i izaziva ognjene erupcije; od bedara naniže, telo mu je ogroman splet zmijurina, a sa ramena mu se one spuštaju u nizo­vima, kao kod nekih indijskih zlih asura. Tifon se ženi Ehidnom, čudovišnom ženom džinovskog rasta, i njih dvoje rađaju Kerbera, Hidru, Himeru, Sfingu, Nemejskog lava i druga čudovišta. I Tifon se hvata u beskonačan koštac sa Zevsom. Titani su, dakle, iskonski neprijatelji nebeskih bogova, ali zato prema ljudskom rodu nisu uvek opaki: kada su nebeski bogovi ne­prijateljski raspoloženi prema ljudima, ljudi i Titani mogu se udru­žiti. Mogu, pa to i čine. I tu priču Eshil priča u Okovanom Prometeju. Pošto je pobedio Titane, Zevs donosi odluku da ljudski rod uništi i sve iznova sa boljom građom, to jest sa boljim ljudima (priča o Deukalionu). Tu njegovu nameru osujeti, Prometej, sin Titana Japeta, jer čoveku daruje vatru koja je i sama ambivalentna. Prometej je dobročinitelj zato što čovečanstvo spašava od Zevsovog uništenja, ali je i uzrok zla zato što čovečanstvu daje u ruke novo oružje protiv bogova i izaziva njihovu osvetu. Strašna kazna koja ga potom snalazi je za Eshila samo pitanje teodicije. Okovan za stenu, dok mu orlušina kida džigericu, Prometej, sa ljudima ko­jima je pritekao u pomoć, proklinje Zevsa kao tiranina, a Eshil nas poziva da sa njim saosećamo, pa i poistovetimo: nisu li bogovi na-merno nepravični prema nama? Priča o Prometeju uticala je da se stvori ona slika Đavola koja je kod Miltona slika poluboga.

            Had je po opštem mišljenju bio stvarniji kao mesto nego kao bog. U početku je to ime označavalo podzemno boravište u koje su, bledi kao senke, mrtvi dolazili da tavore i čeznu ali ne i da pate, a na kraju jamu za mučenje grešnika i prokletnika. Već u Odiseji, u Hadu svoje grehe ispaštaju Tantal i Sizif, pa je iz sudbine tih smrt­nika potekla pretpostavka da i svi ostali smrtnici grehove okajavaju u zagrobnom životu. Za Boga su, rekao je Heraklit, “sve stvari lepe, dobre i pravedne; ljudi su ti koji, na drugoj strani, smatraju da neke stvari valjaju a neke ne valjaju.” Drugo verovanje je da božanska moć, iako jedna jedina, nije odgovorna za stvaranje svih stvari i da svim stvarima i ne upravlja. Dok je, dakle, monizam uporno isticao sveukupnu Božju moć, odbacujući zlo kao formula­ciju ljudskog uma koji je suviše ograničen da shvati njegovu priro­du, te ideje uporno su isticale Božju dobrotu, ograničavajući nje­govu moć. 

            Osnovno obeležje helenističke religije bio je njen sinkretizam, pokušaj da se povezivanjem kulta i mita grčkih bogova sa kultovima i mitovima kultura sa kojima su Grci dolazili u dodir ujedini celokupna religija. Tako su Zevs i Jupiter ili Ra i Ormazd postali jedno, tako su religije Istoka prodrle na Zapad. Od istočnih kultova koji su imali najviše uticaja na Grčku i na Rim bio je kult Iziđe i Serapisa, egipatskog božanstva, koji u Rimu dobija ime Oziris kult obeležen asketizmom i obrednim čistunstvom. Kultovi anadolske Kibele i frigijske Magna Mater bili su poznati po ekstatičnim igrama i orgi­jama koje su služile tome da čoveka oslobode sputavanja i zabrana kako bi božanstvo što lakše doprlo do njega. Posebno ozloglašene zbog razuzdanosti i razvrata bile su bahanalije, rimska verzija dionizijskog kulta, tako da je Senat bio primoran da ih 186. godine pre nove ere i zakonom zabrani. Poklonici ovog kulta u početku same žene, a docnije i žene i muškarci sastajali su se noću i uz svetlost buktinja slavili obrede koji su se sastojali iz terevenki i, su­deći bar po verovatno preuveličanom Livijevom opisu, bludničenja. Bahanalije, ili, tačnije, jedna njihova verzija koju opisuje Livije, postale su važan deo književne tradicije orgije i opšte mesto u ocenjivanju srednjevekovne jeresi i magije.