Bogovi i božanstva u Hinduizmu

Mahadžanapadi

Za vrijeme žgvozdenog  doba u Indiji nekoliko se mislilačkih škola osnovalo i razvijalo u hinduističkoj filozofiji. Tri ključna događaja uzrokovala su nastanak nove epohe hinduističkih mislilaca: upanišadsko duhovno podizanje, dolazak Mahavire, osnivača džainizma te Bude, osnivača budizma. Oni su naučavali da pojedinac ne mora prihvatiti autoritet Veda ili kastinski sustav da bi postigao mokšu ili nirvanu. Buda je otišao korak dalje i tvrdio da postojanje duše ili Boga nije potrebno. U to su doba mnogi hindusi postali budisti ili đianisti. U 7 veku p.n.e. vlast sveštenstva  u društvu bila je u sjevernoj Indiji opšte prihvaćena. U to vreme razvijaju se unutar hinduizma novi pokrti. Tako se javljaju se verski pokreti džainizam i budizam, ali i pokret nazvan Upanišade.

Džainizam i budizam su religije koje su nastale na temeljima hinduizma. Mahavira, ličnost u pozadini džainizma i Buda, osnivač budizma, pripadali su malim gradovima - državama unutar arijevskih  plemenskih zajednica. Obe religije nastaju kao reformacijski pokreti tadašnjeg još nerazvijenog hinduizma. Vremenom odvajaju se od hinduizma i konačno se formiraju kao odvojene religije iako imaju velike sličnosti i zajedničke elemente. Tako u džainizmu postoji tzv. „pet temeljnih vrlina“: nenasilje, govorenje istine, poštovanje, čednost i nevezanost za svjetovne stvari.

Buda, osnivač budizma poznat je u istoriji i pod pravim imenom Siddhartha Gautama. Buda je odbijao je hinduističke kultove žrtvovanja i sustav kasti te je propovedao o novom načinu oslobođenja i spasenja, koje je opisao kao „ugasnuće“ ili nirvana. Smatrao je da je čovjekov osjećaj žudnje odnosno želje, uzrok njegove strepnje i patnje. Odbacivanjem želje postiže se oslobođenje i dostiže se nirvana. Budino učenje brzo se širilo prema jugu Indije a otuda na Šri Lanku i u Burmu, da bi se nakraju proširilo sve do Kine i Japana.

Iako su džainističke i budističke ideje imale velik utjecaj na razvoj hinduizma, kasniji hinduistički učitelji smatrali su ih nepravovernim. Nasuprot tome, postojao je drugi oblik polutajnog učenja koje se širilo preko učitelja na učenika unutar vedske baštine koji je oblikovalo budući hinduizam. To učenje postalo je poznato kao Upanišade. Ti učitelji se nisu bavili molitvama bogovima ili obrednim žrtvovanjem. Pokušavali su dokučiti osnove svemira, stvarnosti (brahmana) koja prethodi svakom postojanju, istraživali su prirodu ljudske svijesti. Kao i džainisti, i budisti su težili prevladavanju temeljnih osjećaja tjeskobe i frustriranosti koji obilježavaju ljudski život. Ustvari Upanišade su zapravo sveštenički priručnici, teorijske rasprave koje parabolama obznanjuju svoje viđenje stvarnosti, filozofske  špekulacije koje su se reflektovale  u panteističkom učenju o brahmanu, neutralnoj duši sveta koja prožima sve stvari, a u svakom  pojedinom biću se javlja kao atman, odnosno individualna svest o samom sebi. Smatralo se da je put do spasa zapravo put do znanja i duhovnog uvida.  Odnosno da se spasenje individualne duše ne postiže obrednim prinošenjem žrtve, nego filozofsko–mističnim poniranjem u tajne bića i sjedinjenje s bogom. Ova učenja su međutim bila suviše apstraktna i nepristupačna običnom narodu pa su stoga ostala dostupna samo veoma malom krugu vernika.

Božanstva

Iako u hinduizmu postoji veliki broj božanstava: bogova,  polubogova,  mitskih junaka, većina vernika poštuje samo jednog boga od kojih su Šiva, Višnu i boginje Lakšmi i Kali najpopularnije. Takođe veliki broj hindu vernika poštuje  i božanstva zvana deva (devī). I Višna i Šiva žarišta su kultova u kojima vernici tragaju za jedinstvom s bogom. Snaga vere Šive na jugu Indije od davnina odražava odbacivanje brahmanskih arijevskih oblika pobožnosti oličene kroz  žrtvovanja životinja, molitve za mrtve i druge obrede. Hinduistička umetnost, za razliku od grčke u kojoj su božanstva prikazana jednostavno kao ljudska bića, ukazuje da su božanstva daleko više od ljudi. Moć je izražena mnoštvom ruku, a božanska mudrost (kao kod Šive) trećim okom na sredini čela. Čak i životinjska obilježja pokazuju posebna svojstva boga. Boga Ganešu uvijek prikazuju sa slonovom glavom i jednom kljovom, što govori o snazi onog koji štiti kroz život.

Brahma

Bog Brahma ima ulogu stvoritelja, ipak unatoč toj važnoj ulozi ostaje potpuno apstraktan. Gospodar je svih stvorenja, pa ipak on je iznad i izvan štovanja. Iako to spram njegove uloge izgleda neverovatno nije mu posvećen nijedan hram.Brahmu se često prikazje kao bog s četiri lica, kako obuhvata četiri strane sveta, i s četiri ruke u kojima drži četiri Vede. Prikazuje se i kako jaše na labudu, umetnici ga takođe prikazuju i kako sedi na lopoču, što je simbol činjenice da dolazi od sebe i da nije stvoren. Njegova uloga je vezana za dovođenje u život mnoštva  na mesto prvobitnog  jedinstva.

Višnu

Bog Višnu poštuje  se kao veliki održavatelj, smatra se da upravlja ljudskom sudbinom. Često ga se prikazuje simbolički: on može spavati na okeanu, koji predstavlja haos, može biti na čelu nebeskog dvora, kao simbol Sunca, može biti izdignut na nebeskom orlu. Kult boga Višne veoma je omiljen. On je ujedno simbol božanske ljubavi, za koju se smatra da se približava čovječanstvu kroz svojih deset inkarnacija ili avatara, od kojih je nekoliko i životinja.  Najpopularniji avatri su Rama i Krišna. Ostali avatri prema Hinduizmu su:

Matsja - riba

Kurma - kornjača

Varaha - vepar

Na-rasimha - čovjek-lav

Vamana - patuljak

Parašu Rama

Rama

Krišna

Buda

Kalki

Lakšmi

Jedna od najpoznatijih hindu boginja  je Lakšmi, boginja bogatstva, svetla, mudrosti, lotosa i sreće, takođe i lepote, hrabrosti i plodnosti. Smatra se Majkom Svemira. Njezina je inkarnacija Sita, Ramina žena te je tako Višnuova ljubav.

Šiva

Šiva je božanstvo u kojem se sve suprotnosti susreću i razrešuju u osnovno jedinstvo. Simbol Šive je falus ili lingam i on predstavlja mušku ulogu u plodnosti i rađanju, a u većini hramova posvećenih Šivi nalazi se kip bika, simbola muškosti. Šiva je onaj koji razara život, ali i njegov ponovni stvoritelj. On je grozan, ali i oličenje blagosti. U njemu postoji polno razlikovanje, ali je i simbol jedinstva koje nadilazi svaku podelu. On je izvor i dobra i zla. U umjetničkom prikazivanju od davnina često se prikazuje kao kralj plesača, što je zapravo simbol utelovljenja kosmičke energije. Ples govori o ritmu u srcu sveg postojećeg – bilo u kosmosu ili u pojedinačnoj svijesti, volji ili osjećajima, gdje su znanje i privid (maya) u sukobu. Prikazuje se s mnogo ruku: jedan par izražava ravnotežu između života i smrti, dok drugi upućuje na sukob između dobra i zla.

Varuna

U Vedskoj literaturi Varuna je bog neba, kiše i nebeskog okeana, kao i bog zakona i podzemnog sveta. On je naj pominjanija Asura  u Rigvedi, i prikazana je kao vladar među Bogovima. Kao vladar Adityas, Varuna se smatra solarskim božanstvom. Kao najpominjanija Asura, on je  nadležan nad moralnim i socijalnim  aspektom ljudskog života. On je takođe nadležan i nad nekim prirodnim fenomenima. Zajedno sa Mitrom  su bogovi oath-a i vrhovni čuvari reda i zakona. U Rigvadi su predstavljeni kao blizanci Mirta-Varuna. Takođe Rigveda prikazuje Varunu i kao blizanaca sa Indrom, kao Indra-Varunu.

Kao nebeski bog, Varuna se može povezati i sa vladavinom nad tamnom stranom neba, ili nebeskim okeanom (Rasā), takođe i kao bog kiše i kaže se da on predstavlja tamnu stranu sunca kada ono putuje sa zapada ka istoku tokom noći. Atharvaveda prikazuje varunu kao sveznajućeg, koji u svoju klopku hvata lažljivce. Zvezde predstavljaju njegoveih hiljadu očiju kojima on nadgleda skavki čovekov pokret. U Rigvedi, Indra, vladar deva je oko šest puta više pominjan nego Varuna, koji je pomenut 341 put.Ovo može  lažno prikazati stvarni značaj Varune u ranoj Vedskoj zajednici koje se zasnivalo na Rigvedi, vatri i Soma ritualu koji je bio blisko vezan sa Indrom. Varunina uloga se ogleda u mnogobrojnosti aspekata kojie on ima kao vrhovno božanstvo.  Obojica i Mitra i Varina su klasifikovani kao Asure u Rigvedi (RV 5.63.3), iako se oni u ranoj Vedskoj kulturi mogu povezati sa i Devama takođe (RV 7.60.12), verovatno naglašavajući početak negativnih konotacija koje će Asure dobiti u kasnijim vremenima.

Varuna kasnije postaje bog okeana i reka i čuvar duša onih koji su se udavili. Kao takav Varuna je takođe bog mrtvih davalac besmrtnosti. Iz imena Varuna dolazi ime Varun koje se može u slobodnom prevodu prevesti kao vetar. On je napadnut od naga. On je takođe čuvar pravca zapada, odnosno čuvar zapadnog vetra. Kasnija umetnost prikazuje Varunu kao lunarno božanstvo, koje se opisuje  kao  žut čovek  koji nosi zlatni oklop, jaše morsko čudovište Makara, a u rukama drži laso od zmija. Varunina uloga u vedskoj mitologiji može se porediti sa ulogom Posejdona u grčkoj mitologiji. Pored Hindu verovanja Varuna se pojavljuje u drugim preligijama a posebno u Zorosatrijanizmu. Iako se poimence nepojavljuje ni u tekstovima Aveste ni Pahlavi literaturi a  najbliže ime koja se spominje u ovoj literaturi je Varena, četvorougaoni region sveta, naseljen sa “zlotvorima, krvnim neprijateljima, demonima i zlodusima” kao i “ne Arijskim stanovništvom”(Vd 7.10) ipak u jasti 15, Haoshyangha, moli za blagodet da bi mogao da uništi “dve trećine deva iz Mazane i krvne neprijatelje Varene”(Yt 15.2.6). Onaj ko neprati deanu “dobru religiju” je  anya-varena (Yasna 16.2; Vd 12.21, 15.2).