Melhisedek (Melchizedek)

Pitanje Melhisedeka jedno je od centralnih pitanja biblijskih istraživanja danas. Osnovno pitanje koje se postavlja pred sve istraživače jeste – ko je ustvari kralj Salima (Shalem) koji se pominje u Starom zavetu?

Neki verski učenjaci povezuju Melhisedeka sa Isusom, drugi sa arhangelom Mihailom; neki predlažu mogućnost da je on Nojev sin, drugi da je običan čovek – istorijska ličnost; a pojavljuju se i tumačenja da je on neko drugo božanstvo, po svojoj prirodi slično Isusu. U Starom zavetu i Talmudu nema mnogo pomena Melhisedeka. On se pominje u Knjizi postanja (Genezi) kada Avram pobeđuje Hodologomora kralja Elama. Melhisedek donosi hleb i vino da blagosilja Avrama: „Blagosloven bio Avrame, od strane najuzvišeijeg boga, posednika neba i zemlje! I neka je blagosloven najuzvišeniji Bog, koji izruči neprijatelja u tvoje ruke.“

Avram se zahvaljuje Melhisedeku, blagosilja ga i daruje sa desetinom svega što je osvojio u borbi. Ovo je posebno čudno ako se zna za drevni običaj kojim se desetina svega davala na žrtvu bogu. Mnogi učenjaci danas ovo uzimaju kao dokaz da je Melhisedek božanskog porekla, a da su mu titule kralj i vrhovni sveštenik Salima samo pridodate, kao što je kasnije na sličan način kralj Judeje ustvari bio samo „upravnik“ i prvosveštenik istinskog kralja koji je Jevrejima uvek bio bog (JHWH). Drugo tumačenje ove ponude, koje je danas široko rasprostranjeno, govori o tome da je Melhisedek vrhovni sveštenik, te da je desetina koju dobija ustvari žrtva koju će on u Avramovo ime prineti bogu.

            Kasnije se Melhisedek spominje još jednom, kada dolazi sa dvojicom glasnika (dva anđela koja će uništiti Sodomu i Gomoru) kod Avrama, sa kojima se Avram pogađa o sudbini Sodome.

Melhisedek je spomenut i u psalmu 110, koji najavljuje govor mesije koji će se vratiti da vlada zemljom. Mesija se naziva sudijom nad narodom gospodovim: „Ti si sveštenik zauvek vezan za red Melhisedeka“ (Psalm 110:4). U Novom zavetu sedmo poglavlje govori o svešteničkom redu kojem pripada i Isus, a koje svoje poreklo vodi od Melhisedeka.

U jevrejskim legendama, koje nisu kanonizovane ni u judaizmu ni u hrišćanstvu, dalje se o Melhisedeku navodi da njegovo rođenje došlo sa neba. Prema ovim legendama, Gospod je svoje seme posejao u Sopranimu, Melhisedekovu majku. „Rođenje sa neba“ se više puta pominje u raznim usmenim i folklornim tradicijama, i po toj svojoj karakteristici Melhisedek se može porediti, recimo, sa Minosom sa Krita. O Melhisedeku se govori kao o božijem sinu, o kojem nebo vodi računa od njegovog rođenja.

Danas mnogi verski učenjaci povezuju Melhisedeka i Isusa. Jedan deo zastupa tezu da su Melhisedek i Isus jedna te ista osoba, te je dalje razvijaju pokazujući kako se Bog više puta utelovljavao na zemlji, pre nego što je sa Isusom doneo svoje poslednje otkrovenje. Prema ovom tumačenju, pored Isusa i Melhisedeka, božije inkarnacije na zemlji su: Buda, Zaratrustra, Mitra, Marduk, Hermes, Trismegistos, Enoh, Elijah (Ilija), Krišna i Oziris. Treba navesti da ovaj stav zastupa i deo hrišćanskih učenjaka, koji danas pokušava objasniti sličnosti između pojedinih paganskih religija i hrišćanstva. Ovo svakako odudara od zvaničnog stava bilo koje hrišćanske crkve, ali u obliku pokreta koji pretenduje da reformiše i sa istoriskijm nalazima uskladi hrišćanstvo, svakako je interesantan vid interpretacije.

Druga grupa verskih učenjaka povezuje arhangela Mihaila sa Melhisedekom tvrdeći da su njih dvojica ista ličnost. Prema ovoj interpretaciji, božiji anđeli su se povremeno spuštali na zemlju kako bi na jednostavniji način pokazivali ljudima kako da poštuju Boga. Ova interpretacija delom se naslanja na Enohove pripovesi o grigorima i nadgledačima (posmatračima), a delom na istorijske podatke o pojmu anđela Mihaila. Naime, prema istorijskim podacima, judejska kultura nije odmah imala ime za svog anđela zaštitnika, pa je to ime tokom vremena menjano. Prvobitno ime za sve anđele – božiji anđeli (anđeo JHWH) koristilo se da opiše dela koja su anđeli činili. Tek sa povratkom iz Vavilona, judejska kultura uvela je raznolikost imena i obeležja anđela. Iako se smatra da su Mihailo (Mihael) i Gavrilo (Gabrijel) bili poznati i ranije, ne postoje jasne odredbe kojima se oni mogu indentifikovati u verskim delima. I jevrejska kultura, i današnja istorija, slažu se da su imena ta dva anđela verovatno bila poznata i ranije, a da su imena i obeležja svih drugih anđela u judaizam uneta tek nakon povratka iz ropstva. Ipak ti raniji radovi, često dela koja se danas pripisuju Mihailu, povezuju se sa Melhisedekom. Iz ovoga su učenjaci izvukli zaključak da je jedan deo jevrejske istorije Mihailo bio poistovećivan sa Melhisedekim, pa čak i da je istorijska ličnost koja je označena kao Melhisedek, pramotiv iz kojeg je nastao mit o anđelu Mihailu.

Melhisedek ne mora biti lično ime, postoji mogućnost da je u pitanju grupno ime ili naziv. Poznato je da rana semitska pisma nisu koristila samoglasnike pri pisanju, nego su se oni umetali naknadno pri čitanju. Takođe, reč prosuti božiji gnev na Beliala se može rastumačiti i kao (Melkhey-Tsedek) što se može prevesti i kao kralj pravednosti. Melhisedek je opisivan i kao kralj mira, kako se kasnije opisuju i Isus i Mihailo. U hrišćanskoj interpretaciji Melhisedek nema geneologiju. On je prikazan bez oca, bez majke, kao neko ko oduvek živi kao sveštenik. Takođe, Melhisedek se opisuje kao neko ko će prosuti božiji gnev na Beliala.

Mogi danas smatraju da su reference koje spominju Melhisedeka kasnije umetnute u orginalni tekst postanja. Dokaze za ovo nalaze u različitim stilovima kojima su pisani delovi biblijskih tekstova. Mnogi se slažu da Melhisedek u jevrejskoj Bibliji služi kao slika idealnog kralja za jevrejski kraljevski kult. Ovaj nejevrejski kralj pominje se na više mesta u jevrejskoj Bibliji: Postanje 14:18-20 i Psalmi 110:4. Takođe, slika Salema odgovara kasnijoj slici Jerusalima i njegovog hrama u jevrejskoj kulturi i religiji

Melhisedek je često spominjan u književnosti drugog hrama, ali se referenca na njega često označavala kao istoriska, a ne duhovna ili božanska. Josefus i postanak apokrifa indentifikuju Salem sa Jerusalimom. Jubileji 13:22-27 priča o napadu četiri kralja velikih gradova iz  ravnica. Sekcija koja obuhvata poraz napadača od Abrahamovih vojnika pastira, i spominje Melhisedeka, je nestala.

Melhisedek je u tekstu 11Q Melchizedek opisan kao visoki patrijarh, tako direktno nadahnut božanskim promislom skoro kao najviši anđeo koji nema veze sa bilo kojim zemaljskim poreklom. On je takođe i idealna slika budućeg božijeg ratnika (sličan prvobitnim predstavama o Baalu i Marduku u drevnim Indo-iranskim kulturama, i JHWH u jevrejskoj kulturi). On u ovim tekstovima nije prikazan izričito kao sveštenik, već pre kao nebeski prvosveštenik i sin božiji.

U pesmama o subotnjoj žrtvi spominje se Melhisedek – nije jasno o kojem Melhisedeku se radi, ali se on opet pominje kao nebeski prvosveštenik.

Filo Aleksandrijski spominje Melhisedeka kao miroljubivog kralja koji pokazuje veliki razum. Filo ga komentariše kao anđeoskog ratnika koji ima za cilj da ostvari božanski naum. 11Q Melchizedek slika Melhisedeka kao božanskog ratnika, pa i oličeni božanski atribut, pre nego kao vrhovnog patrijarha. 

Isus i Melhisedek se porede na više mesta kao nebeski prvosveštenici i vođe molitve nebeskome ocu. Ostaje nejasno da li je Melhisedek večno biće, pa samim tim i utelovljenje Boga. Ako se pretpostavi da jeste pred verske učenjake postavlja se niz novih neugodnih pitanja: Da li je to ista osoba koja se kasnije (u nekim drugim religijama koje imaju zajednički koren sa judaizmom) nazivala Isus? Ako nije, koja je njegova uloga? A otvara se i pitanje starešinstva nad božijim stvorenjima?

Odgovori na ova pitanja ne moraju se dati direktno. Postoji niz referenci da Melhisedek koji se pominje u raznim verskim spisima nije jedna te ista osoba, već pre niz prvosveštenika koji vodi sve do Isusa. Kako se svi pojavljuju pod istim imenom, dolazi do zabune kada se sagledavaju uloga i značaj svakog pojedinog prvosveštenika. Uloga Melhisedeka često se povezuje sa Levitima prvosveštenicima hrama u Jerusalimu. U biblioteci Nag Hamadi kao i u Kurmanskim spisima Melhisedek se opisuje kao najviši anđeo, i buduća idealna slika i božanskog ratnika i prvosveštenika. Kurmanski tekstovi čak poistovećuju Melhisedeka sa Isusom. Jedan deo gnostičke literature nastao u drevna vremena, mnogo pre Nag Hamadi biblioteka, sačinjavaju tekstovi poput onog u kojem se spominje kako Isus preklinje Oca da „Zorokothora Melchizedek, ..., donese vode vatrenog krštenja od Device Svetlosti“ (verovatno nebeska voda za krštenje) za učenike, jer Melhisedek tako radi. Njegov naziv Zorokothora, čini se, potiče od okolnih varvarskih nomadskih plemena.

Drugi Koptski dokumenti iz Nag hamadi biblioteke, posebno spis označen kao Knjiga 4, navodi da je Zorokothora Melchizedek imao sukob sa archons, pri čemu je uništito onoliko duhova koliko je mogao. Podzemna boginja Hekate držala je ove duše kao svoje zarobljenike. U tom tekstu svi tragovi bibliskog Melhisedeka su nestali, a on je sada prikazan kao najviši anđeo, nebeski prvosveštenik i božanski ratnik.

Profesor Vander Kam pokušao je da Drugu knjigu Enoha (2 Enoch) koristi za rekonstrukciju vere u drevnih jevrejskih plemena. Tu pronalazimo dve verzije teksta o Melhisedeku. Prema prvoj, on je rođen nakon smrti Sofanie, supruge sveštenika Regie, sledeći njegove instrukcije. Njegova majka gajila ga je u sebi, uprkos staračkoj iznemoglosti. Melhisedek je opisan kako prerano napušta dojenje, i u dobi od tri godine počinje govoriti. On postaje sveštenik svoje porodice, i kasnije je uznet u rajski vrt od strane arhangela Mihaila. Izgleda da je njegova glavna funkcija u ovom tekstu opis idealne slike božijeg ugodnika.

Sličnosti između Isusa, Enoha i Melhisedeka prikazana je i u verovatnom postojanju kulta Melhisedeka u vreme pre egzodusa. U vreme Drugog hrama nema navoda o ovakvom kultu, ali Jerom i Epifanije daju navode koji mogu vernike Melhisedeka povezati sa „Melchizedekianima“ kako ih naziva Epifanije.

 Praćenje istorijskih tokova može olakšati ispravljanje grešaka nastalih u prepisivanju tekstova. Ako hoćemo da istražimo neki istorijski pojam, moramo pretražiti sve istorijske dokumente koji taj pojam spominju ili definišu. Baveći se pitanjem Melhisedeka neophodno je analizirati: Samarićanske tekstove, Vetus latina, Septuagintu, njenu Sirijsku vrziju, pa Targums tekst, niz oralnih tradicija i popularnih legendi.

Viđenje života i dela jevrejskih patrijarha smatra se tačnim istorijskim zapisom unutar jevrejske zajednice. Često su biblijske priče o patrijarsima trpele vekovne uticaje okolnih kultura i pod njima bile menjane, tako da moderna istoriografija ne prihvata ove priče kao validne opise istorijskih događaja. Ono što je problematično, kad uporedimo sliku o Avramu u delu u kojem se spominje i Melhisedek sa ostatkom priče, svakako je činjenica da je u ovom delu biblijske pripovesti patrijarh prikazan drugačije nego na drugim mestima unutar Biblije. Ovde je on prikazan kao snažan čovek i komandant vojske koji se suprostavlja i pobeđuje istočne kraljeve, dok je u ostatku priče koja prati ceo njegov život on slabašni nomad koji jedva uspeva da prehrani svoje žene i par robova. Drugi istorijski dokaz je da pet velikih gradova u vreme koje Biblija navodi nisu mogli biti vezani za Elam.

Tradicija povezuje Salem i Avramov susret sa Melhisedekom u Samariji je u stvari Samarićanska tradicija. Navodi za ovo mogu se naći u  tekstovima Epilemus-a (2. vek p.n.e) koji je poznat po tome što je pisao citate za Euzebijevu Istoriju. U delu o Abrahamu (Pseudo) Epulemus navodi  da se biblijski susret Avrama i Melhisedeka nije desio u dolini Shaveh, već u gradu podno planine Garizim. Ova tradicija nije se održala u svim Samarićanskim delima.

Knjiga Jubilei slika Melhisedeka, ne kao jednu ličnost, već se iz teksta može naslutiti da su u pitanju sveštenici. Kurmanski tekstovi navode Melhisedeka kao „sina svetosti” i daju mu snažnu eshatološku ulogu u „poslednjim danima”. Melhisedek će progoniti i uništavati Belialovo mnoštvo, i biće oruđe božije osvete. Iz ovoga se zaključuje da Melhisedek ne može biti čovek, već arhangel Mihailo, koji je ne samo u jevrejskoj, već i u islamskoj i hrišćanskoj kulturi, najviši božiji sveštenik i vođa nebeske molitve. U Kurmanskim testovima mogu se pronaći i druge reference na način kako će Melhisedek uništiti Belialove sledbenike.

      U Sirijskim tekstovima (Peshita), kralj Selama nazvan je Mlkyzdq, što predstavlja mračnu etimologiju imena, ali se takođe naziva i kwmr'd'mrym', (sveštenik najvišeg boga) mada se često koristi i pogrdan naziv žrec.

    Rabinsko tumačenje indentifikuje Melhisedeka sa Setom, sinom Nojevim. Set se nazivao i „glava četrdeset naroda“ i bio sveštenik. Biblija kaže da je živeo u vreme Abrahama, pa i kasije uvreme njegovih unuka Jakova i Esava. Ako se Melhisedek indentifikuje kao Set, onda je Abraham dajući desetinu ustvari odavao poštovanje precima. Prema jednoj jevrejskoj tradiciji svi prvosveštenici potiču direktno od Noe, a od Aarona samo Levitinsko sveštenstvo.