Avram (Abraham)

Priča o Avramu jedna je od prvih priča u knjizi Postanja. Iako danas ne postoje istorijski dokazi da su Avram, Lot, Sara, Kira, Araga i Melhisedek uopšte postojali, a nema ni jasne naznake svih mesta na kojem se priča odvija (posebno je problematično postojanje Sodome i Gomore), priča o Avramu osnova je za veći broj religija danas, kao i stalni izvor sukoba na Srednjem i Bliskom istoku. Zbog toga što se biblijske priče o Mojsiju svrstavaju u vreme Ramzesa, što je prilično neverovatno sa stanovišta arheoloških dokaza, priča o Avramu pomera se ranije nego što bi bilo prirodno da se odigravala. Vreme razornih klimatskih promena koje su Hanan ostavile bukvalno bez stanovništva, kada je došlo do velikog priliva izbeglica u Egipat, prirodno je okruženje u kojem bi se smestila priča o Avramu. To se uklapa u vremenski okvir između 2100-1900. godine p.n.e. Iako su kasniji zapisivači ove priče delimično izobličili kontekst u pravcu kulturoloških i verskih očekivanja, vezujući je za priču o pravednom Josifu, ona se može u istorijskom kontekstu razmatrati samo na osnovu postojećih materjalnih dokaza. Arheolozi smatraju da je deo priča iz postanja koje mi danas poznajemo izobličen i da ne oslikava verovatniji istorijski kontekst izvornih priča. Ono što oni, dalje, predlažu kao najverovatniji scenario moglo bi se opisati kao zamena istinskih istorijskih događaja sa poetičnijom i moralnijom verzijom događaja kako bi se ona uklopila u moralna načela koja religiozni autoritet nalaže. Praktično je napušten raniji stav naučne zajednice da su biblijske priče iz Knjige postanja napisane (pa i nastale) nakon 1000. godine p.n.e. Iako se istorijski opisi mesta i događaja, a posebno kulturne pozadine, u pričama o Avramu, Josifu, i Mojsiju ne slažu sa kulturnim kontekstom vremena o kojem govore, one predstavljaju niz izvornih priča koje verovatno potiču od realnih istorijskih događaja i likova. Judaizam nije samo religija već i istorijski zapis o vremenu nastanka jevrejskog naroda i kulture, kao i uticajima pod kojima se ova zajednica razvijala u svojoj ranoj istoriji. Zato je za Jevreje neobično važno da priče ispričane u postanju budu prikazane kao istorijski zapis o nastanku zajednice. Današnja jevrejska i hrišćanska zajednica više ne shvataju ovaj istorijski zapis kao nepogrešiv. Činjenica da su za njegovo formiranje zaslužni ljudi podčinjava ga i ljudskim greškama. Deo priče koji govori o razdvajanju Sare i Avrama i njeno prikazivanje kao Avramove sestre očigledno je iskrivljeno. Prema biblijskim pričama ovaj događaj se, računajući i sličan koji će se kasnije desiti Isaku i Rebeki, ponavlja tri puta. Očigledno je da postoji samo jedan istorijski izvor ove priče, ali da je usmena tradicija odvojenih plemena, koje su je prenosile sa generacije na generaciju dok konačno nije zapisana, učinila da se događaj različito interpretira, pa kao takav i unese u Bibliju. Arheolozi i verski učenjaci danas veruju da je Avram bio značajna ličnost u kulturi Srednjeg istoka u svoje vreme.

Prema biblijskim pričama, Avram je Tarin sin i Lotov stric koji se nakon istorijske kataklizme, u Bibliji opisane kao veliki potop, naselio u okolini Ura. Biblija ističe krvnu vezu između Noja i Tare, pa samim tim i Avrama i Lota. Avram je pomagao Lotu, koji je rano ostao bez oca, čak ugovorivši Lotov brak sa Kirom prilikom čega se sukobio sa faraonovim sveštenicima misionarima. Iako se ovaj sukob povoljno završio po Avrama, on je napustio Ur i počeo da luta mesopotamskim prostranstvima pokušavajući da napasa svoje veliko stado.  Avram se, pored toga što se prikazuje kao pastir, u Bibliji prikazuje i kao učen i pobožan čovek (neke tradicije povezuju ga čak i sa izučavanjem astronomije i astrologije; dok druge veruju da je imao zapise koji su nastali iz vremena pre potopa na osnovu kojih je učio o Bogu). Avram iz biblijskih priča je takođe i patrijarh, koji ima božansko pravo nad pripadnicima svog plemena – on je rodonačelnik i praotac jevrejskog naroda. Biblija navodi kako se Avram ženi voljenom Sarai, koja ne može da ima dece. Kao verovatni razlog zbog kojeg Sarai ne može da zatrudni spominje se njeno obećanje boginji Ašari, koje je prekršila kada je stupila u brak sa Avramom. U jednom trenutku priča o Avramu dobija verski karakter – Bog se obraća Avramu i on kreće u Egipat. Na samoj granici Avram biva uhapšen i razdvojen od Sarai (Avram je lagao faraona da mu je Sarai sestra kako bi se spasao). Faraon ga imenuje jednim od svojih sveštenika i ispituje o Bogu.

Ovo je prvo mesto u jevrejskoj istoriji gde se kao jedini Bog pojavljuje Jehva. Iako religijska dogma govori o tome da su svi drugi bogovi u koje su ljudi verovali ništa drugo nego kameni idoli, arheloški dokazi povezuju rane Ivrimske zajednice (evidentno su poznavale i priznavale i druge bogove, posebno Bala koji je povezivan sa plodnošću).

Na ovom mestu pojavljuje se, po prvi put, još jedan religiozno istorijski pojam – kSatana (čije ime znači protivnik). Avram povezuje egipatskog boga Seta sa Satanom, mada je tim imenom označen i egipatski faraon. Važno je napomenuti da su rane jevrejske zajednice ovim imenom često imenovale i samog Boga JHWH kada bi on u svom besu kažnjavao pripadnike zajednice. Kako se tokom istorije menjao, odnosno ublaživao, odnos između vernika i Boga, tako je ovaj naziv ostao rezervisan samo za božije protivnike, kasnije oličene u liku palih anđela i demona. Satana nije lično ime već pre klasa duhova, ali je istorijskom transformacijom naziv počeo da se povezuje za jednog posebnog palog anđela - vođu pobunjenih duhova kojeg je Bog bacio u beskonačnu jamu. Prvobitno je Satana bio vezivan za Mastemu, pa za Samaela, a kasnije je uobličen i kao poseban anđeo.

Za period od deset godina (koliko su Avram i Sarai bili razdvojeni) Sarai je, iako u Faraonovom haremu, ipak uspela da očuva svoju čednost. U to vreme ona upoznaje sluškinju, zarobljenu robinju, koju će kasnije povesti sa sobom u Avramovo pleme. Ta žena, koja je čuvala Sarainu i Avramovu tajnu, kasnije će postati druga Avramova žena i Išmailova majka, a time i majka svih Arapa. Nakon što je ponovo povezan sa Sarai, Avram napušta Egipat i vraća se svojim pastirima i njihovim porodicama. Mnogi smatraju da je pojam Maat-a, sveprisutan u egipatskoj religiji i kulturi, umnogome doprineo na kasnije formiranje judaizma.

Priča prati Lota i njegovu ženu Kiru, koji napuštaju nomadski život i počinju da žive u gradu Sodomu. Biblija na više mesta navodi grehe građana Sodome, kao i kazne koje gradu prete zbog njihove bezbožnosti i nemorala. Tako nakon što odbiju da plaćaju porez Hodologomoru, on skuplja vojsku u želji da zbriše Sodom. Avram uspeva da potuče Hodologomorovu vojsku i pri povratku iz bitke sreće se sa Melhisedekom. Iako se pojavljuje samo u priči o Avramu, Melhisedek, biblijski kralj Salima i verovatno najzagonetnija biblijska figura, ocrtava osobine koje su pre primerenije Bogu ili „božijem sinu“ (anđelu), nego ljudskom biću. Činjenca da ga Avram, koji se iz borbe vraća kao pobednik, ponizno pozdravlja dajući mu desetinu od svega što je osvojio jasno govori da nije u pitanju lik od sekundarnog karaktera. Svako pojavljivanje Melhisedeka izrazito je burno i ispunjeno emocijama i delima božanskim. Melhisedek se pojavljuje kod Avrama u njegovom logoru kada dolazi sa dva pratioca sa kojima se Avram pogađa o sudbini Sodome. Kasnije će se ispostaviti da su ova dva posetioca upravo ona dva anđela koja će uništiti Sodomu i Gomoru. Zanimljivo je primetiti da, osim Avrama i Melhisedeka, ostali ljudi u Avramovom logoru ne primećuju da su u Melhisedekovoj pratnji anđeli, a ne ljudi. Ovo govori u prilog tezi da su rani biblijski prikazi anđela govorili o njima kao o funkciji (koja je poverena nekom čoveku), a ne kao o krilatim bestelesnim duhovima.

Ovde treba napomenuti i da je verovatni izvor biblijske priče po kojoj se Kira pretvorila u stub soli nastao vekovima kasnije. Naime jedna od lokacija za koju se veruje da je u antičko vreme odgovarala Sodomi nalazi su u neposrednoj blizini Mrtvog mora, a stubovi soli koji se tamo mogu pronaći zaista podsećaju na ljude. Nije teško pretpostaviti da je tokom istorijskog perioda koji je predhodio zapisivanju biblijskih priča, a u kojem su se predanja prenosila usmenim putem, sa kolena na koleno, dodato objašnjenje po kojem su ovi stubovi soli okamenjeni ljudi, a među njima i Lotova žena Kira.

Priča o Avramu svakako dostiže svoj vrhunac kada Avram postiže savez sa Bogom. Bog mu obećava rođenje sina Isaka i umnožavanje plemena, takođe Bog daje Avramu i njegovom potomstvu zemlju Hanansku (današnji Izrael) i nova imena Avramu i Sarai koji sad postaju Abraham/Avraham (otac mnogih) i Sara (princeza). Za uzvrat, Abraham uvodi svoje pleme u učenje o jednom Bogu, bogu jevrejskog naroda, koji nema oblik i ne može biti prikazan idolom. Takođe Abraham uvodi niz običaja vezanih za obrezivanje i konzumiranje hrane iz kojih će se kasnije razviti judaizam.

Priča o Abrahamu sadrži još dva obrta. Bog testira Abrahama tako što traži da Abraham žrtvuje voljenog sina Isaka. U poslednjem trenutku kada je dokazao svoju vernost, Bog šalje belo jagnje kao supstitucionu žrtvu koju će Abraham prineti na oltar (koja će postati najčešća substituciona žrtva nuđena bogovima tokom istorije).

Motivema Avramova žrtva dobila je ime po biblijskoj priči. Želeći da iskuša praoca Jevreja, s kojim je zaključio savez, Jahve (pretpostavljeni izgovor četvoroslovlja JHVH) traži od Avrama (potonjeg Avrahama) da mu žrtvuje sina Isaka (Ichaka).

„I reče mu Bog: uzmi sada sina svojega, jedinca svojega miloga, Isaka, pa idi u zemlju Moriju, i spali ga na žrtvu tamo na brdu gdje ću ti kazati“ (Prva knjiga Mojsijeva, 22:2).

Božji izabranik se povinuje.

„A kad dođoše na mjesto koje mu Bog kaza, Avram načini ondje žrtvenik, i metnu drva na nj; i svezavši Isaka sina svojega metnu ga na žrtvenik vrh drva; i izmahnu Avram rukom svojom i uze nož da zakolje sina svojega“ (Prva knjiga Mojsijeva, 22:9-10).

Jahve se time zadovoljio, te njegov anđeo zaustavi Avrama.

„I Avram podigavši oči svoje pogleda; i gle, ovan iza njega zapleo se u česti rogovima; i otišavši Avram uze ovna i spali ga na žrtvu mjesto sina svojega“ (Prva knjiga Mojsijeva 22:13).

Osnovnu sadržinu ovog arhimotiva čini prinošenje ljudske žrtve i zamena te žrtve životinjskom.

Biblijska priča nije samo podstakla mnogobrojne obrade ovog motiva u narodnoj, crkvenoj i umetničkoj književnosti, nego je i nadahnula mnogobrojne slikare i vajare. To je, očigledno, posledica tragične dramatičnosti Avramova čina, napete uporednosti bola starog oca koji treba da ubije jedinog naslednika i uzdanicu, i nevine bezazlenosti sina koji, idući u susret smrti, pita oca gde je jagnje za žrtvu; ali i posledica kolektivnog sećanja na paganski običaj i njegovo ublažavanje.

Mitema o Avramu i Isaku pojavljuje se u raznim oblicima i u književnostima balkanskih naroda. Na pesme s motivom žrtvovanja deteta najčešće nailazimo kod Bugara, ali ima i makedonskih, hrvatskih i srpskih, a zabeležena je i jedna slovenačka. Obično, u jednoj od tih varijanti, Isus traži za večeru domaćinovog sina jedinca, pa, pošto se uveri u pobožnost roditelja, sprečava ubistvo. Okolnost što se Hristu pripisuje zahtev za ljudskom žrtvom, protivno hrišćanskoj dogmatici, pa i biblijskom prikazu bogočoveka koji se žrtvuje za čovečanstvo i iskupljenjem ukida ljudsku žrtvu, svedoči o tome da je posredi kontaminacija starozavetne priče o Avramu i starijeg paganskog običaja, verovatno iz slovenske prošlosti, i da se taj spoj aktuelizuje u spoljašnjem liku hrišćanskog božjeg sina. U drugoj varijanti dete se, zbog nepoštovanja božjih zapovesti koje proveravaju Bog ili sveci, odista žrtvuje, ali se tom žrtvom iskupljuje greh, a dete čudom oživljava. I u ovom slučaju mešaju se stariji, prehrišćanski i noviji, hrišćanski sloj: stvarna ljudska žrtva i oživljavanje žrtve čudom poput Hristova uskrsenja. Dok je u prvoj varijanti Hrist zamena za pagansko božanstvo kojem se prinose žrtve, ili za Boga koji zahtevom da se žrtvuje sopstveno dete hoće da iskuša očevu veru, u drugom slučaju se iskupiteljska žrtva koja uskrsava izjednačava sa Isusom.

Priča o Abrahamu u jevrejskoj kulturi završava se odvajanjem Arage i Išmaila od oca i njihovim odvođenjem u Mesopotamiju. Abraham i Sara umiru, a na mestu patrijarha jevrejskog naroda dolazi Isak.